معماری اسلامی یکی از بهترین روش های معماری در جهان است. پس از ورود اعراب به ایران، معماری ایرانی در دوره ساسانی در جهان به معماری اسلامی معروف شد. معماری اسلامی همانطور که از نامش پیداست متاثر از فرهنگ اسلام است. و تمام ساختمان های ساخته شده دارای تعدادی ویژگی خاص هستند. در معماری اسلامی علاوه بر زیبایی، بُعد درونی قوی ای دارد که انسان را مجذوب خود می کند. گسترش معماری اسلامی در کشورهایی مانند ایران، هند، افغانستان، ترکیه، عربستان سعودی، عراق، مراکش، سوریه، فلسطین، مصر، الجزایر و کشورهای آسیای میانه رواج دارد.
تاریخچه
پس از فتح ایران توسط اعراب، معماری عرب تغییرات و دگرگونی هایی را تجربه کرد. مساجد و اماکن مذهبی توسط معماران ایرانی طراحی و ساخته شد که با گذشت زمان و گسترش به معماری اسلامی معروف شد.
در قرون اول پس از هجرت، شهرهای بغداد، دمشق، سامرا و بصره از شهرهای مهم دوران امویان و عباسیان بودند که در طی آن آثار معماری برجسته ای خلق شد. اما با حمله و سقوط مغولان، خلافت عباسی، هنر در دوران اوج و شکوفایی معماری اسلامی زیر سوال رفت. سال بعد حکومت به دست امپراتوری عثمانی افتاد و معماری عثمانی به شکلی اجباری با معماری اسلامی آمیخته شد. معماری اسلامی روند رشد آهسته ای را با شیب های ملایم ادامه داد.در زمان سلسله های فاطمیان و ایوبیان، اشکال غالب مساجد و شبستان های شمال آفریقا پلان های مربع، طاق های نعل اسبی، ستون ها و تزئینات سنگی بود.
پس از ایوبیان، نظام مملوکان در مصر به قدرت رسید، در نظام مملوکان، فرمانروایانی از میان بردگان اسلامی انتخاب می شدند که تحصیلات نظامی داشتند و به امیران عالی خدمت می کردند. از آنجایی که ثروت مملوکان به فرزندان آنها منتقل نشد، حاکمان برای حفظ ثروت و مال خود به معماری روی آوردند.
ماهیت معماری اسلامی
همه آنها به دست مسلمانان ساخته شده اند. به عبارت دیگر بانیان مسلمان در معماری و ساخت و ساز نقش داشته اند.
پایبند بودن به دین مبین اسلام و رعایت موازین شرعی در هنگام ساخت بنا
استفاده از عناصر تزئینی مانند آینه، خط، هندسه و نقش و نگار
از شخصیت های حیوانی یا انسانی استفاده نکردن
عناصر اساسی معماری اسلامی
میانسرا: حیاط ها یکی از ویژگی های مهم در معماری اسلامی است که مربع یا مستطیل بوده و هدف از استفاده از آن ها محلی برای بارگیری، استراحت و باربندی کاروان ها و قرار دادن حوض آب برای آبیاری و تصفیه بوده است.
ایوان: ایوان از دوره اشکانیان مورد استفاده بوده و محل ورود و خروج بنا به میان سرا بوده که از سه طرف بسته بوده و ضلع باز آن رو به میانسرا است. آنها به گونه ای طراحی شده بودند که درها باز می شدند و پنجره ها از ورود نور مستقیم خورشید به داخل آنها برای ایجاد جریان هوا جلوگیری می کنند.
رواق: رواق فضایی سرپوشیده در یک مؤسسه مذهبی یا مسجدی است که در اطراف صحن یا تالار ساخته شده و رو به حیاط است و ورودی مسجد را به شبستان متصل می کند.
گنبد: گنبدها به عنوان شاهکارهای معماری ایرانی اسلامی، مخروطی، تک پوش، دوپوش، سه پوش، پیوسته یا گسسته و مزین به کاشی معرق شناخته می شوند.
مناره: مناره ها سازه های بلند استوانه ای، چند ضلعی یا مخروطی هستند. که در بناهای مذهبی و مساجد مورد استفاده قرار می گیرند. مناره ها از سه قسمت پایه، تنه ، تاج یا کلاهک، پلکان و نورگیرها تشکیل شده است.
حجره: اتاق یا حجره معمولاً به شکل مستطیل یا مربع در اطراف حیاط ساخته می شود و در مدارس برای استفاده دانش آموزان به عنوان کلاس درس یا استراحتگاه و کاروانسرا برای استراحت مسافران استفاده می شود.
مصالح ساختمانی در معماری اسلامی
گچ: گچ به دلیل ارزانی و سهولت استفاده در معماری اسلامی ایرانی بسیار مورد استفاده قرار می گرفت و برای تزیینات (گچبری)، تزیینات و کتیبه ها و غیره استفاده می شد.
کاشی: استفاده از کاشی به دوره سلجوقیان باز می گردد و بعدها در دوره تیموری و صفویه به اوج زیبایی خود رسید.
خشت: یکی از پرمصرف ترین مصالح در گذشته بوده و برای ساخت دیوارها استفاده می شده. اما به دلیل مقاومت کم در برابر عوامل جوی، بسیاری از سازه های ساخته شده از خشت به مرور زمان تخریب شده و نمونه های زیادی از معماری گلی باقی نمانده است.
سخن آخر
ما چندین ویژگی معماری اسلامی در ایران را فهرست کرده ایم. با دقت بیشتر و مشاهده چند سطحی طرح های زیادی را می توان اضافه کرد. این معماری می تواند به طور فزاینده ای از سایر معماری ها متمایز شود.
بدون شک درک ارزش های اصلی معماری ما در گرو بیان هنری منحصر به فرد معنوی و لمس «هدف» درونی آن است. این تنها با مواجهه با آثار هنری امکان پذیر است.
