کاوش‌هاى باستان‌شناسى، نمونه‌هاى بسیارى از وجود حوض و کاربردی‌های متعدد آن در معماری ایرانی را نشان می‌دهد؛ به عنوان مثال حضور حوض در خانه‌هاى یافت شده در تپه یحیى در کرمان، متعلق به هزاره پنجم پیش از میلاد،نمونه ای از این کاربرد است .این نمونه ها شکوه باغ های ایرانی از گذشته تا امروز را به نمایش می گذار‌د.
حوض در معماری ایرانی، کاربری‌های متنوعی همچون پادیاب در مهرابه‌ها، مخزن آب آشامیدنی و یا شستشو، جایگاه غسل و وضو، نگهدارى و تقسیم آب در باغ‌ها برای آبیاری، سامانه سرمایش در تابستان، سامانه رطوبت‌ساز در مناطق گرم و خشک، و نقش تزئینی، داشته است.
آبگیرى حوض‌ها، دستی و گا ها طبیعى بوده و از منابع آبی همچون آب قنات، رود، نهر، مادی،چاه و باران آبگیری می‌‌شدند. شهر فسا یا پسا در ۱۴۵ کیلومتری جنوب شیراز، که یکی از شهرهای آباد دوره هخامنشیان به شمار می‌رفته است.
از آب قناتی سیراب می‌شد که در دوره‌های بعد به قنات حوض ماهی معروف شد. و یکی از عناصر مهم و هسته اولیه شهر فسا را تشکیل می‌داده است.حوض در معماری اصیل ایرانی برای قرن‌ها بخشی جدانشدنی از خانه ها بود که به خاطر اهمیتش معمولا در میان حیاط خانه و به اشکال مختلف هندسی همچون گرد، چهارگوش، چندگوش، چلیپایی، ستاره‌‌ای و … ساخته می شود.یکی از نمونه های زیبا و نوین از این حوض ها بوستان باغ ایرانی جایی برای رهایی از شلوغی های شهر تهران است.
