نور و سایه در معماری چه استفاده ای دارد؟

نور برای انسان نخستین، وسیله ای جهت محاسبه زمان محسوب می شد. از این رو از اهمیت خاصی برخوردار بود.  از دوران ماقبل تاریخ به عنوان شی ای پرستیدنی و مقدس مورد توجه بشر قرار گرفت.  ادیان گوناگون، نور  را سمبل و نماد اعتقادات قلبی انسانی می دانستند.این عنصر اولین شرط ادراک بینایی است. در اغلب ادیان، به ویژه ادیان یکتاپرستی نور سمبلی از پاکی و نقطه تضاد تاریکی و اهریمن است. بدون تردید، خورشید منبع عظیم نور وروشنایی زمین است. منبعی قدرتمند و گسترده. خورشید، از دیدگاه انسان گذشته نورانی، مقدس و نمادی از خداوند به شمار می رفت. شی نورانی و سوزانی که به طبیعت زمینی انسان زندگی می بخشد، همواره مورد کاوش و بررسی انسان کنجکاو قرار گرفته است.استفاده از نور و سایه در معماری، علاوه بر رفع نیازهای مادی و معنوی انسان، نوعی صرفه جویی در مصرف انرژی فسیلی است.

در معماری ابنیه سنتی، به ویژه ابنیه مذهبی، نور و روشنایی، جز مهم و مفهومی معماری به شمار می رود. نور با ورود به محیط به اجسام جان می بخشد و ماهیت و خواص آن ها را هویدا می سازد. زاویه و نوع تابش نور، می تواند تأثیر به سزایی در روح فضا ایجاد نماید و حتی به گونه ای سبب تغییر چهره یک مکان گردد. استفاده از عنصر شیشه در پیکره بنا، راهی می باشد تا با دعوت نور به فضای داخلی، میان ساختمان و محیط خارج از آن ارتباط برقرار شود. توجه معماران ایرانی به نورپردازی و ایجاد روشنایی در بنا، از دیر باز به وضوح در آثار آن ها مشاهده می شود.

در معماری سنتی مناطق گرم و خشک که بیشتر نواحی ایران را تشکیل می‌دهند، زاویه تابش آفتاب در تابستان‌ها تقریبا عمودی است، بنابراین نیاز است تا درا ین شهرها برای معماری ساختمان‌ها و همچنین شهرسازی خود از نعمتی به اسم سایه بهره ببرند.

استفاده از سایه علاوه بر اینکه آسایش را برای ساکنین خانه و منطقه به ارمغان می‌آورد، سبب استفاده مؤثر و بهینه از منابع طبیعی و کاهش اتلاف انرژی نیز می‌شود.

برای تبیین بهتر مطلب به شرح یک مثال اکتفا می‌شود: شهر کویری یزد دارای آب و هوایی گرم و خشک است و به طبع معماری آن نیز باید مطابق آب و هوای آن منطقه باشد. در این اقلیم ساختمان‌ها فشرده و متراکم بوده، دارای دیوارهای بلند و به هم پیوسته هستند، این بافت متراکم به منظور جلوگیری از ورود گرما و سرمای شدید در تابستان و زمستان، همچنین محافظت ساختمان از نفوذ شدت تشعشات خورشیدی و ایجاد سایه است.

یکی دیگر از عناصری که در معماری مناطق گرم و خشک ایران دیده می‌شود ساباط  است، ساباط‌ها سبب ایجاد سایه و مکانی خنک برای رهگذران شده و در تابستان به دلیل کوران هوایی که درون آن انجام می‌شود. هوای درون ساباط‌ها معمولا خنک‌تر از بیرون است. در واقع گفته می‌شود که ساباط از واژه‌ای به نام سایه و باد گرفته شده است. زیرا که ساباط، سایه و باد را برای مردم در تابستان فراهم می‌کند. همچنین در این اقلیم کوچه‌های باریک محصور با ساباط و دیوارهای بلند خانه‌ها که کوچه‌ها را محصور کرده‌اند . سبب ایجاد سایه شده و مانعی است برای جلوگیری از شدت تابش آفتاب در تابستان.

معرف اصلی خانه‌های یزدی و اقلیم گرم و خشک حیاط مرکزی آن‌هاست. این حیاط‌ها دارای حوض آب و فضای سبز هستند. که این فضاهای سبز علاوه بر سرسبزی خانه و تأمین سایه و خنکی از خشکی هوا نیز می‌کاهند.. حیاط‌های مرکزی شهر یزد و جهت‌گیری مناسب بنا نسبت به تابش خورشید و همچنین پایین‌تر بودن حیاط از سطح کوچه و استفاده از حیاط عمیق‌تر در وسط حیاط اصلی به نام گودال باغچه همه تمهیداتی است برای تأمین سایه، خنکی هوا، ارمغان آرامش و آسایش به ساکنین خانه‌ها.

در این اقلیم همچنین به دلیل تابش عمودی و عمیق آفتاب در تابستان‌ها با استفاده از سایه‌بان محاسبه شده در بالای پنجره‌ها و همچنین استفاده از قاب‌های مشبک، شیشه‌های رنگی این شدت تابش را ملایم‌تر و قابل تحمل‌تر کرده‌اند.
در معماری برای تاکید بیشتر بر روی برخی از بخش‌های نما، می‌توان از نور طبیعی بهره جست. بدین‌گونه که با ایجاد برآمدگی‌ها و فرورفتگی‌هایی بر روی محل مورد نظر، سایه‌هایی در بخش‌هایی از نما ایجاد نمود که تاکیدی بر روی بخش مذکور باشند.

نور در ساعات متفاوت روز جلوه‌های گوناگونی به فضاهای شهری می‌دهد. در گذشته عنصر نور برای ایجاد تنوع در فضاهای شهری کاربرد فراوان داشت. برای مثال از آنجا که رنگ سفید، نور آسمان را در خود منعکس کرده. و هاله‌ای از رنگ آن را در برمی‌گیرد. برخی از بناهای بزرگ شهری و یا بافت کلی یک روستا را سفید رنگ می‌ساختند. تا بدین ترتیب با توجه به رنگ آسمان که از طلوع آفتاب تا غروب، رنگ‌های متنوعی از جمله زردملایم، آبی روشن، نارنجی و… را به خود می‌گیرد. بافت شهر یا روستا نیز دستخوش تغییر و تحول شده و جلوه‌های ملایم رنگی متنوعی را در برگیرد.